Nic nie wiesz o Wielkanocy: skąd te pisanki, tańce wokół ogniska, modlitwy do słońca i grzyby :D

Jajko na przestrzeni wieków odgrywało niezwykłą rolę w świadomości wielu ludów i właściwie każda znana kultura przypisywała mu duże znaczenie symboliczne i upatrywała w nim początków Wszechświata. Przykłady takowe znamy z mitologii egipskiej, gdzie pierwszy bóg wykluł się z jaja czy też z podań ludów syberyjskich i  indonezyjskich,  które mówią, że lądy powstały w wyniku upuszczenia jaja do praoceanu, i z niego wykluło się tam wszelkie życie (Eliade  1966,  s.  406–410,  Lurker  1994,  s.  115,  245).  Ten schemat powtarza się w pierwotnych systemach wierzeń,  a więc również u wczesnośredniowiecznych Słowian (Bołsunowski  1900, s. 105–107).  Reminiscencje  tego  spotykamy  w  obrzędowości  ludowej,  gdzie  jajko,  w którym tak łatwo dostrzegano rozwijające się życie, symbolizowało nie tylko płodność, ale i zdrowie, powodzenie, piękno, rozkwit. Miało zapewniać szczęście  i pomyślność w domu rodzinnym (Antoniewicz 1913, s. 182; Kopaliński 1990,  s. 114; Forstner 1990, s. 459; Cirlot 2000, s. 166–167), stąd też często wróżono za pomocą jajka nowonarodzonym dzieciom (Karwot 1955, s. 21–22).

Jednocześnie  jednak  narodziny  wiązano  ze  śmiercią,  toteż  jajko symbolizowało odrodzenie i śmierć jako odnowienie i reintegrację w cyklicznie odradzającym  się kosmosie  (Tomiccy  1975,  s.  138).  Być  może  właśnie  owa możliwość „powtórzenia pierwotnego aktu” czyli aktu prokreacji (Eliade 1966, s.  409)  powodowała, iż  często  skorupki  jaj i ich imitacje  darowano do  grobu dzieciom (Wawrzeniuk 2004, s. 143–154).

Wiarę  we  właściwości  oczyszczające  jajka  wykorzystywano  również  w  lecznictwie ludowym.  W  celu  uzdrowienia  chorego  toczono  po jego  ciele jajko, natomiast toczenie go po zwierzętach hodowlanych sprawić miało, iż staną się one  dorodne,  pełne i  okrągłe (Antoniewicz  1913,  s. 183;  Moszyński 1967,  s. 280). Jajko miało także znaczenie apotropaiczne, spełniało funkcje przedmiotu mediacyjnego  do  kontaktów  z zaświatami  oraz  neutralizacji  wszelkich  „złych spojrzeń” i „uroków”. Aby się przed nimi uchronić zakopywano skorupki, jajka, czy też ich gliniane lub kamienne naśladownictwa na polach, w ogrodach albo wmurowywano  je  w  ściany  domów  (Antoniewicz  1913,  s.  183).  Być  może niektóre z nich stanowiły ofiary zakładzinowe, co tylko potwierdza ich niezwykłą magiczną  moc  mogącą  zapewnić  domowi  szczęście,  dostatek  i  pomyślność (Bukowska  1958,  s.  45–49;  Hilczerówna  1950,  s.  115).  Zakopywanie  jajek  i pisanek w ziemi również wiążę się z pogańskim świętem wiosennym, kiedy to ofiarowywano je ziemi, by w ten sposób  spotęgować  jej urodzajność (Forstner 1990, s. 459).

Istotna była również rola, jaką jajko odgrywało w kulcie zmarłych; już starożytni Rzymianie dawali  je do grobu zmarłemu w naturze lub też in effige, podobne praktyki znamy również ze starożytnego Egiptu oraz Grecji (Antoniewicz 1913, s. 183). Zwyczaj wkładania jajek lub pisanek do grobów poświadczony jest w materiale  archeologicznym  z wielu wczesnośredniowiecznych cmentarzysk, przy  czym  zwykle  wkładano  je  do  grobu osobom  małoletnim,  najczęściej  w rejonie  stóp,  rzadziej obok  czaszki  (Kowieńska-Piaszkowska  1960, s. 191).

Dawno już  zaobserwowano, iż  „w mogilnikach starosłowiańskich  jaja  lub ich podobizny  kamienne  nie  należą  do  wyjątkowych  rzadkości”  (Klinger  1909,  s. 171). Wyposażając zmarłych w jajka lub w ich kamienne bądź gliniane imitacje wierzono prawdopodobnie, iż drzemiące w nich siła i magia będą strzec spokoju nieboszczyka,  a  jednocześnie  odstraszać  złe  moce,  jak  również  zapobiegać powrotowi  zmarłego  do  świata  żywych  (Kowalski  1998,  s.  174).  Niektórzy  z badaczy zwracają uwagę na rezurekcyjną symbolikę pozornie martwego, lecz zawierającego pierwiastek życia, jajka (Wierciński 1997, s. 59). Być może jajka, w które wyposażano grób, miały stanowić dar nie tylko dla zmarłego, ale również dla  boga  Welesa,  pana  świata  podziemnego,  na  co  wskazywałoby  barwienie pisanek na kolory związane z owym bóstwem chtonicznym, a mianowicie żółty bądź złoty i czerwony (Uspienski 1985, s. 115).

W  obecności  jajek  w  grobach  upatrywać  również  można  obrzędów przejścia,  a mianowicie  wiary  w  odradzające  się  życie,  zwycięstwo  życia wiecznego nad śmiercią;  wszak jajko symbolizujące  nieśmiertelność,  niesie ze sobą nadzieję na odrodzenie i zmartwychwstanie (Wrzesińscy 2000, s. 107–113; Bator 2000, s. 126–127). W folklorze słowiańskim obok wkładania pisanek do grobów  jak  i  do trumien,  praktykowano również  zwyczaj  obdarowywania  się jajkami układanymi,  wraz z  innymi potrawami,  na mogiłach  lub  zakopywania  w nich jaj w trzecim, poświęconym zmarłym, dniu Wielkanocy (Kowalski 1998, s. 174). Praktyki takie, znane niemal na całym świecie, miały miejsce w ważne dla danej społeczności dni roku (Hilczerówna 1950, s. 16).

W Rosji jeszcze pod koniec XIX wieku w całym imperium widać było płonące wokół  cerkiew ogromne ogniska (oczywiście, że nie jest to pozostałość po czasach pogańskich, nigdy wcześniej nie palono obrzędowych ogni, kto to słyszał?) a w wioskach na północy kraju zapalano ognie na szczytach wzgórz i ogólnie w najwyższych miejscach w okolicy (tego już za wiele, jakie to chrześcijaństwo fajne, takie nie za nowatorskie). W Słowenii i Chorwacji Serbowie z Wojwodiny rozniecali płomienie na dziedzińcach swoich domów, uświęcali „nowy” ogień. Słowianie zachodni, Słoweńcy i Chorwaci gromadzili się przy ogromnych stosach w Poniedziałek Wielkanocny po nabożeństwie. W Słowenii ognisko to często nazywane jest vuzemnice, vuzénice (wiemy z poprzedniego wpisu, że od Vuzem). Również w tamtych rejonach chłopcy odpalali od ogniska pochodnie i szczapki, a następnie biegali z nimi od domu do domu krzycząc „Chrystus Zmartwychwstał!”. Czescy chłopi nazywali ogień wielkanocny „ogniem Judasza” lub „płomieniem Judy” (czeski Jidášův oheň, pálení Jidáše). Polacy i Kaszubi, Czesi i Słowacy, Chorwaci i Słoweńcy w przeddzień wielkanocy odbywali rytuał „narodzin” nowego ognia, na który rytualnie wymieniano stary, służący człowiekowi przez cały poprzedni rok. Nowy ogień rozniecano w kościele podczas nabożeństwa w Wielką Sobotę. Przynoszono go do domu przy pomocy świec, płonącej huby drzewnej (no ciekawe czemu palili grzyby, tak się składa, że do tych ognisk na górach też je wrzucali, razem z różnymi ciekawymi ziołami, pewnie żeby ładnie pachniało, nie ma to jak psylocybina o poranku) gałęzi poświęconych w Niedzielę Palmową; zwykli rozpalać ogień w kominku i gotować wielkanocne potrawy już „na nowym”. Wieśniacy obnosili kawałki drewna pobłogosławionego ogniem po polu i budynkach gospodarczych[1], w celu oczyszczenia ich, wypaleniu zła i chorób. W Niemczech, w pierwszy świąt jeszcze w XIX wieku, rozpalono wielkie ogniska na górach i wzgórzach (po niemiecku: Osterfeuer „Wielkanocny ogień”), układając je z drewna opałowego, darni i słomy; przymocowywali do jodły beczkę ze smołą , którą wcześniej oplatano suchymi trawami i przez całą noc tańczyli i bawili się w świetle płomieni (toż to moiściewy prawie sabat jakich czarownic!).  W wielu regionach żywy był zwyczaj maczania drewnianych strzał w smole i wystrzeliwaniu ich podpalonych w niebo, tak żeby zataczały świetlisty łuk. U Serbów podobne obrzędy były wykonywane podczas Zwiastowania. Dla zachodnich Słowian powszechną praktyką było palenie ognia podczas Wielkiego Tygodnia (od środy do soboty) wokół kościołów; koniecznie należało rozniecić go tradycyjną metodą, przez tarcie, co miało wielki wymiar symboliczny, ogień nie był z niczego zabierany ani przenoszony, tylko w całości „rodził się na nowo” z drewna i siły rąk ludzkich, można powiedzieć, że był stwarzany i w tamtej chwili dopiero zaczynał istnieć. Wrzucano weń wszystko, co było stare a czego nie godziło się w inny sposób pozbyć: drewniane krzyże, gałęzie pozostawione z Niedzieli Palmowej. Kapłani święcili ten ogień, a parafianie przenosili go do domów i rozpalali „nowy”, w uprzątniętym i przygotowanym wcześniej palenisku. Rosjanie wierzyli, że tego dnia niebo się otwiera, a podczas całego Wielkiego Tygodnia dusze zmarłych swobodnie przechodziły do ​​„wiosek sprawiedliwych”, nieustannie obracając się między żywymi, odwiedzając swoich krewnych i przyjaciół, pijąc, jedząc i ciesząc się towarzystwem i tym krótkim eldorado. Kolejny zwyczaj pogański, Samhain tylko jak już jest ciepło.

Włościanie wierzyli, że złe duchy żyją za karę w absolutnej i nieznośnej ciszy, dlatego bardzo boją się krzyku, gwizdu, warkotu, hałasu i wszystkich gwałtownych i głośnych dźwięków, dlatego na Wielkanoc strzelano z karabinów, tłuczono w drewniane belki i naczynia, grano okropną dla uszu muzykę, dzwoniono w dzwony – ludzie byli przekonani, że w ten sposób odpędzają wszystko, co mogłoby gnębić ich samych, zwierzynę i obejście w nadchodzącym okresie wegetacyjnym. W wielu miejscach w Rosji i na Ukrainie, po obiedzie, idą na cmentarz, aby „spędzać czas ze zmarłymi krewnymi”: przynoszą jajka, pasztety, pochylają się nisko nad grobami i mówią: „Chrystus zmartwychwstał!” Wielu chłopów jest przekonanych, że umarli słyszą tego dnia. Jajka są rozdrobnione na małe kawałki i rozrzucone na grobach lub całe na nich pozostawiane, żeby nieboszczyki mogły się pożywić.  W tym przekonaniu <…> można dostrzec ślady starożytnego słowiańskiego kultu umarłych: wiosną, kiedy cała natura ożywa, zgodnie z wiarą starożytnych Słowian, dusze zmarłych także ożyły i wędrowały po ziemi[2]

No a co z tą wodą? Teraz tego już nie widać, ale jeszcze 20 lat temu zachrzanialiśmy po ulicach z wiadrami i atakowaliśmy zmierzających do kościoła sąsiadów… Dawniej młode kobiety karmiące dzieci myły piersi wodą święconą, aby mieć więcej mleka i chronić się przed złym okiem. „w dniu zmartwychwstania Chrystusa”, podczas zabawy młodzi ludzie byli wpychani do rzeki lub polewani wodą, wierzono przecież, że ma ona nie tylko właściwości uzdrawiające i oczyszczające, ale była też silnie związana z płodnością – Litwini np. uważali, że to łabędzie przynoszą dzieci, które uprzednio wyławiają z wody, w której sobie pływają zanim nie zostaną „przypisane” do jakiejś uroczej parki. Według M. Łomonosowa, do wody wrzucano również tych, którzy zaspali na poranne nabożeństwo, ale to raczej o wiele późniejsze wytłumaczenie. W regionie huculskim wszyscy, widząc wschodzące słońce, pobożnie zdjejmowali nakrycie głowy i odwracając twarz na wschód, skłaniali się nisko i mówili „Chwała, Boże, dla Boga; Chwała Tobie” – och, wielkie mi mecyje, modlili się do Słońca? Czcili siły natury? Oj tam, oj tam.

Na Wołyniu uważa się, że ​​słońce jest „królem nieba”, który świeci i ogrzewa w ciągu dnia, chowa się za ziemią w nocy, robi takie kółeczko i pojawia się na wschodzie rano. Na Podolu wierzą, że słońce jest odbiciem oblicza Boga i dlatego świeci tak jasno. Dawniej na Ukrainie dziewczęta modliły się do słońca. W rejonie Czerkasów (Czerkasy) panny wstawały wcześnie rano w Wielki Poniedziałek i szły do ​​ogrodu, stawały pod jabłonią skierowaną na wschód i czekały, aż wzejdzie słońce. Gdy tylko pojawiło się na niebie, rozkładały ręce jakby przed ikoną, i modliły się. Po modlitwie na drzewie, pod którym stały, zaznaczały krzyżyk na korze – gdy zakwitło, pleciono z jego gałęzi wianki, które pieczałowicie przechowywano, ponieważ służyły do wróżb miłosnych.

[1] Пасха / Агапкина Т. А. // Славянские древности: Этнолингвистический словарь : в 5 т. / под общ. ред. Н. И. Толстого; Институт славяноведения РАН. — М. : Межд. отношения, 2004. — Т. 3: К

[2] Домовой / Левкиевская Е. Е. // Славянские древности: Этнолингвистический словарь : в 5 т. / под общ. ред. Н. И. Толстого; Институт славяноведения РАН. — М. : Межд. отношения, 1999. — Т. 2: Д (Давать) — К (Крошки). — С. 120–124

Fragmenty pracy Eweliny Siemianowskiej: Wczesnośredniowieczne grzechotki i pisanki w strefie przebiegu szlaku lądowego z Rusi na Pomorze